قدرت تخیل و استفاده از آن در فرآیند تدریس

  معرفی و تحلیل یک طرح درس از شبکه اینترنت با تأکید بر قدرت تخیل و روش تدریس آینده‌نگری

مجید مظفری

مدرس مراکز تربیت ‌معلم اصفهان

کلید واژه‌ها: تخیل، فرایند تدریس، طرح درس، روبات

  اشاره:

«حس کنجکاوی و قدرت تخیل، از نعمت‌ها و هدایای خداوند به انسان است و بدون شک تاین توانایی در کنار قدرت تفکر، منشأ اصلی گسترش علوم‌ابداعات، اختراعات و فناوری‌های متنوع و پیشرفته است. البته بشر از این توانایی برای اهداف شیطانی نیز استفاده کرده است. قتل و غارت، جنگ‌های سلطه‌جویانه و ویرانگر و ... نمونه‌هایی از استفاده‌ی منفی از این توانایی است.

دانشمندان، پیشوایان دین، شعرا و کارشناسان فنی اشارات زیادی به خیال و قدرت آن داشته‌اند.

روزنامه لوموند، پانزدهم دسامبر 1967، از قول «بلانشت» می‌نویسد:

«اگر تخیل و آگاهی با هم جمع شوند، کارهای زیادی با آنها می‌توان انجام داد.»

تحلیل‌گر سیاسی و اقتصادی «ژ. ژ. شرایبر» می‌گوید:

«ما در جنگ به کمک دلار، نفت، فولاد و حتی به کمک ماشین‌های امروزی موفق نمی‌شویم، بلکه به کمک تخیل آفریننده و شایستگی در سازماندهی است که پیروز می‌شویم»

«ژول‌ورن» در داستان‌های تخیلی خود زیردریایی، رادیو، تلویزیون و مواردی را مطرح می‌کند که در زمان وی دسترسی به آنها امکان‌پذیر نبود و در نظر بسیاری از افراد موضوعاتی خنده‌آور و دست‌نایافتنی بوده است. ولی شک نیست که تصورات وی عامل بسیار مؤثری در تحریک افکار محققین و صنعت‌گران در تلاش برای تحقق اندیشه‌های وی بوده است.

«حافظ» بر ویژگی دیگری از قوه‌ی تخیل اشاره کرده، می‌گوید:

گفتم که بر خیالت راه نظر ببندم

گفتا که شب رواست او از راه دیگر آید

موضوع مورد اشاره‌ی حافظ در این شعر، این است که:

خیال همیشه در کنترل انسان نیست و برخی اوقات خود به خود به سیر و سیاحت می‌پردازد (به‌خصوص در حالت خواب که کنترلی بر آن نیست). البته شک نیست که با تمرکز دادن خیال در مسیری خاص می‌توان از قدرت معجزه‌آسای آن در حل مسائل، کشف حقایق و دستیابی به فناوری‌های جدید استفاده کرد و می‌توان گفت خیال و طرح ذهنی تاولین مرحله‌ از ابداع و نوآوری است.

تخیل و تدریس

از جمله شیوه‌های جدید تدریس توجه هر چه بیشتر در به‌کارگیری قوه تخیل فراگیرندگان است که گهگاه با عنوان روش تدریس آینده‌نگری نیز مطرح می‌شود و یا با آن ارتباط نزدیکی دارد.

در این شیوه‌ی تدریس قدرت عظیم تخیل در مغز انسان محور کار قرار می‌گیرد و می‌توان با طرح سؤالات و مسائل، به گونه‌ای تحریک‌کننده و قابل توجه، زمینه‌ی علاقه‌مند شدن فراگیرندگان به حل مسئله پیش رو و در نتیجه، بروز خلاقیت‌ها، افزایش اعتماد به نفس و کسب روحیه حل مسئله را فراهم کرد.

در ادامه‌ی بحث و برای نمونه، طرح درسی از شبکه اینترنت را انتخاب کرده‌ایم و ترجمه‌ی آن را در اختیار خوانندگان قرار می‌دهیم که با توجه به موضوع درس مربوط (روبات‌ها)، به کارگیری روش تدریس مورد اشاره به شکل ملموسی به وسیله‌ی طراح آن قابل ملاحظه است. در این طرح درس ابتدا با تأکید بر حیطه عاطفی (علاقه‌مند و حساس شدن فراگیرندگان به موضوع درس) و درگیر کردن قوه تخیل آنها و با طرح سؤالاتی از قبیل نقش روبات‌ها در کیفیت زندگی بشر در حال و آینده، چگونگی امکان استفاده از روبات ها به مثابه عضوی از بدن انسان، پیش‌بینی تأثیر ابعاد منفی و مثبت آنها بر زندگی بشر و ...، ضمن حساس کردن آنها نسبت به موضوع درس، به‌طور وسیعی قوه‌ی تخیل و خیال‌پردازی فراگیرندگان را در فرآیند تدریس به‌کار گرفته می‌شود.

در بخش بعدی طرح درس، جلوه‌هایی از پیشرفت‌ها و بهره‌برداری‌هایی که از روبات‌ها انجام گرفته و یا در آینده ممکن است انجام گیرد، در قالب جملاتی عمدتاً پرسشی مطرح و از فراگیرندگان خواسته شده است چگونگی عملکرد آنها را در ذهن تصور کنند و جنبه‌های مثبت و منفی احتمالی آنها را پبیش‌بینی کنند و به بحث بگذارند. در واقع، محور اصلی این نوع تدریس بر استفاده از تخیل استوار است. در گام بعدی، نتیجه‌ی فعالیت‌های تخیلی و فکری فراگیرندگان در سه سطح ارزشیابی و نمره‌گذاری می‌شود.

در ادامه و یقیناً به منزله بخشی از فرآیند یاددهی ـ یادگیری، فعالیتی (تکلیف) در حیطه روانی حرکتی پیش‌بینی شده و قدیمی‌ترین روبات‌هایی بوده که به دست بشر ساخته شده، از آنها خواسته می‌شود با استفاده از وسائل ساده و قابل دسترس اقدام به ساخت روبات‌های ساده کنند و در نهایت انجام فعالیتی مطالعاتی و تحقیقی با عنوان «پیش‌بینی وضعیت روبات‌ها و آثار و نتایج آنها بر زندگی بشر در چهل سال آینده» از فراگیران خواسته شده است. این فعالیت نیز با هدف درگیر کردن تخیل در سطحی وسیع طراحی شده و باعث شکل‌گیری سؤالات متعدد در ذهن فراگیرنده و ایجاد انگیزه در پی‌گیری مسائل علمی مربوط خواهد شد. تدر نهایت می‌توان گفت این طرح درس بر پایه به کارگیری قوه تخیل طراحی و به‌طور گسترده‌ای استفاده از این توانایی عظیم مد نظر قرار گرفته است.

عنوان طرح درس: روبات‌ها

سطح کلاس: 6 تا 8 (معادل اول تا سوم راهنمایی در نظام آموزشی ما)

هدف کلی: فراگیرندگان خواهند فهمید که روبات‌ها می‌توانند جبران‌کننده‌ی برخی ضعف‌ها و نواقص انسان‌های معلول باشند.

مواد آموزشی: وسائل طراحی و نقاشی

ارائه‌ی درس:

پرسش و مباحثه با دانش آموزان در مورد مشاهدات و اطلاعات آنها درباره‌ی نقش روبات‌ها در کاهش ناتوانی‌ها و افزایش کیفیت زندگی بشر. برای شروع بحث به دانش‌آموزان بگویید؛ خود را در نقش کسانی فرض کنند که در حال طراحی روبات‌هایی برای کمک به انسان‌های معلول هستند.

به دانش‌آموزان بگویید فرد معلولی را که می‌شناسند و دارای یک یا چند نقص عضو است در نظر بگیرند و بر یک نقص عضو او و روباتی که می‌تواند به وی کمک کند، تمرکز کنند.

پس از این که هر یک از دانش‌آموزان روباتی را در نظر گرفتند، از آنها بخواهید آن را نقاشی کنتد و در مرحله‌ی بعد بکوشند طرز استفاده معلول از آن روبات را با نقاشی نشان دهند.

فراگیرندگان را برای تهیه گزارش از فعالیت خود هدایت و تشویق کنید.

از آنها بخواهید پیش‌بینی کنند که آیا این روبات‌ها مورد پذیرش بشر خواهند بود یا نه و دلائل خود را
ذکر کنند.

توسعه بحث

سؤالات توصیفی

مزیت حرکتی روباتی که اطراف کره‌ی زمین حرکت می‌کند، نسبت به انسان یا سایر موجودات که از پا برای حرکت استفاده می‌کنند، چیست؟ فهرستی از انواع شیوه‌های حرکت را برای روبات‌ها که بهتر از حرکت با چرخ باشد، تهیه کنید.

معمولاً، در فیلم‌ها و داستان‌های تخیلی روبات‌ها دشمنان بشر هستند. فکر می‌کنید چرا نویسندگان این داستان‌های تخیلی چنین برداشتی دارند؟ و در چه شرایطی روبات‌ها برای انسان ترس‌آور و خطرناک
خواهند شد؟

روبات‌های مینیاتوری که در مدار زمین استفاده می‌شوند، می‌توانند برای انواع کاربردها در کشورهای همسایه، کاربردهای نظامی، نیروهای پلیس محلی، استفاده‌ی مسئولین و برای ردیابی هر نوع حرکتی مورد استفاده قرار گیرند. در کنار این مسئله و در یک جامعه‌ی آزاد ابتدایی ترین درخواست این است که محدودیت‌ها و نظارتی بر عملکرد ماهواره‌ها وجود داشته باشد. آیا در محیط شما و حتی در مدرسه به نوعی از فناوری ماهواره‌ای استفاده می‌شود؟ شما فکر می‌کنید چه نقش‌ها و خدمات قابل قبولی را می‌توانید به منزله‌ی جایگزین
پیشنهاد کنید؟

در زندگی توسعه یافته‌ی بشر، فناوری پزشکی نقش مؤثری دارد و توسعه‌ی حرکت آن سریع‌تر از مباحث اخلاقی است. از طرفی در گذشته قوانین و مقررراتی برای این مسئله، یعنی استفاده از فناوری در پزشکی وضع می‌شده است. در زمینه‌ی مسائل اجتماعی و اقتصادی که در این مورد ممکن است ایجاد شود، بحث کنید.

به زودی ممکن است اهرم‌ها و بال‌های مصنوعی به‌طور مستقیم به سیستم عصبی وصل شده، از مغز فرمان بگیرند و فعالیت‌ها و مسئولیت‌هایی از جمله احساس کردن، حرکت کردن و یا حتی نوشتن یک رمان را به‌عهده گیرند، حتی ممکن است بتوانیم عمل ارسال پیام‌ها به روبات‌ها را با ارتباط ذهنی انجام دهیم. اگر گام بعدی، آفرینش یک مغز روباتی باشد که بتواند فکر کند، یاد بگیرد و توانایی تقسیم و تکثیر بدون کنترل را داشته باشد، آیا می‌توان این وضعیت را شرایطی مناسب تلقی کرد؟ به نظر شما کدام نوع فناوری می‌تواند با این وضعیت مقابله کند؟ چرا برخی از مردم فکر می‌کنند این مشکل پیش نخواهد آمد و هرگز چنین اتفاقی نخواهد افتاد؟

این موضوع واضح است که در مواردی استفاده از روبات‌ها به‌جای انسان مناسب‌تر است. برای مثال، برای انجام دادن آزمایش‌های خطرناک یا جنگیدن، از جهت دیگر آیا شما دوست دارید از یک روبات به مثابه پرتابگر در تیم بسکتبال استفاده کنید؟ و یا یک روبات معلم در کلاس؟ یا یک روبات روانپزشک یا رئیس؟ یا یک سرپرست؟ یک روبات به منزله‌ی بهترین دوست؟ انسان‌ها چه ویژگی‌ها و خصوصیاتی دارند که شما فکر می‌کنید روبات‌ها هرگز نمی‌توانند داشته باشند؟

ارزشیابی:

در بحث ارزشیابی می‌توانید دانش‌آموزان را در سه رده قرار دهید:

نمره 3) کیفیت، دقت، نظم و ترتیب سطح بالا، طراحی کامل و تنظیم دقیق گزارش خواسته شده درباره‌ی روبات‌ها.

نمره‌ 2) طراحی در حد نسبتاً مطلوب و ارائه‌ی گزارش خواسته شده در حد مناسب.

نمره 1) طراحی‌ها و گزارش‌های ناقص از فعالیت‌ها، در ارزش‌گذاری‌ طرح‌ها می‌توانید فراگیرندگان را مشارکت دهید.

فعالیت‌های تکمیلی

عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی

قدیمی‌ترین تشکل روبات‌ها عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی هستند که دست سازند، به انتهای اجزای آنها نخ‌هایی وصل می‌شود و حرکات آنها تقلیدی از حرکات بشر و دیگر مخلوقات است.

از فراگیرندگان بخواهید در گروه‌های کوچک، انسان، حشره یا حیوانی را مد نظر قرار دهند و شیوه‌ی حرکت آنها را مطالعه و در مورد این حرکات فکر کنند که چه بخش‌هایی از بدنشان حرکت می‌کند. سپس با وسائل ساده موجود در خانه و قابل دسترس و به‌صورت گروهی یک عروسک خیمه‌شب بازی برای تقلید این حرکات بسازند.

روبات‌ها به مثابه نیروی کار

در آینده روبات‌ها، ماشین‌ها و رایانه‌ها به‌طور گسترده‌تری جایگزین فعالیت‌های انسان‌ها خواهند شد. از دانش‌آموزان بخواهید درباره‌ی آینده‌ی خود فکر کنند و برای دوره‌هایی خاص فهرستی از شیوه‌هایی را که ممکن است روبات‌ها فعالیت‌هایی را انجام دهند، تهیه کنند. از دانش‌آموزان بخواهید یک برنامه چهل‌ساله تدوین کنند که آنها چگونه می‌توانند با وجود ماشین‌ها، رایانه‌ها و روبات‌هایی که به کار گرفته خواهند شد، در یک بازار رقابتی
فعالیت کنند.

منابع مطالعاتی پیشنهادی

روبات‌های متحرک، ایجاد نسلی جدید از روبات‌ها و ماشین‌ها

نویسنده: Ingrid Wickelgren (انتشار 1996)، مطالعه این کتاب ایده‌های بسیاری در زمینه‌ی ساختن و چگونگی برنامه‌ریزی روبات‌ها به شما می‌دهد.

هوش مصنوعی، انقلاب ماشین‌ها و روبات‌ها

نویسنده: David Jefferies (1999)، این کتاب شامل تصاویر بزرگ و متعدد، همچنین متن‌هایی در مورد فناوری روبات‌ها، تاریخچه‌ی آنها، شکل‌ها و استفاده‌های احتمالی از آنها در آینده است.

روبات خود را طراحی کنید

در این سایت راهنمایی‌هایی برای ساخت روبات‌هایی برای شش موضوع گوناگون مطرح شده است. با ورود به این سایت می‌توانید به موزه‌های رایانه وارد و با ساخت اجزای روبات‌ها آشنا شوید.

http://www.tem.org/htm/galleies/robots/index/html

ساخت با استفاده از بازی LEGO

آیا می‌خواهید بچه‌ها با MIT از اتصال بکوک‌ها آشنا شوند؟ روشی ساده برای آموزش صحیح کنترل روبات‌ها از طریق بازی LEGO

http://les.www.media.mit.edu/people/fredm/prohjects/legobug/

آموزش محیط زیست

در این سایت، یک فضای چند رسانه‌ای معرفی شده است که واژه‌های اساسی به‌طور خودکار به‌وسیله‌ی یک روبات (آدم آهنی) ارائه می‌شود. همچنین پیشرفت فراگیرنده به وسیله‌ی یک آزمایش پی‌گیری می‌شود.

http://www.geocities.com/Baja/8205/robothome.html

یک روبات در آینده شما وجود دارد

در این سایت می‌توانید در مورد روبات‌ها، مغز‌های مصنوعی و هر گونه مطلبی در این زمینه اطلاعاتی کسب کنید.

http://www.discovery.com/storiews/technology/robots/robots.html

اولین مسابقه‌ی روبات‌ها

آشنایی با مسابقه بین‌المللی روبات‌ها برای دانش‌آموزان دوره دبیرستان با شرکت بیش از 000/10 دانش‌آموز در مرکز EPCOT در فلوریدا. دانش‌آموزان دوره‌ی راهنمایی دعوت شدگانی در قالب گروه LEGO هستند.

http://www.rsfirst.org

واژه‌نامه

Anthropomorphic

انسان‌نما: توضیح و یا برداشتی از انسان بودن یا داشتن نشانه‌ای از انسانیت.

زمینه: روبات‌های انسان‌نما که در محیط‌های خطرناک و به‌وسیله‌ی انسان و با استفاده از مانیتور سه بعدی و یا ارسال داده‌هایی با شبیه‌سازی در یک محیط واقعی به‌کار گرفته می‌شوند.

Hiomanoid

انسان‌گونه: تیک ماشین که رفتار و فعالیتی مشابه انسان دارد.

زمینه: برخی از دانشمندان علم روبات، فکر می‌کنند آنها را شبیه انسان تولید کرده‌اند.

Nanorobot

نانو روبات: روباتی که در اندازه‌های مولکولی طراحی و در بدن انسان به کار گرفته شود.

زمینه: در آینده ممکن است نانو روبات‌ها در بدن انسان برای بررسی‌های مورد نیاز و رفع نواقص به‌کار گرفته شوند.

Prostetic

اعضای مصنوعی: مطالعات فنی در ارتباط با پیوند زدن اعضای مصنوعی به بدن انسان.

زمینه: به زودی اعضای مصنوعی با استفاده از تبرخی از وسائل، دستگاه‌ها و هدایت‌کننده‌ها.

زمینه: یکی از این طرح‌های اولیه در ژاپن تهیه شده که در نقش مربی اسکی به اسکی‌بازهای مبتدی آموزش می‌دهد.

منبع: http://www.Discoveryschool.com